Te Whāinga
Paearu Paetae
Kōrero Āpiti 1
Ka kōrerorero ki te tuku, ki te urupare hoki i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro, mā te:
- whakamahi i te reo e hāngai ana i tētahi kōrerorero, kāore i āta whakaharataungia, kāore i āta tuhia
- whakahāngai ki ngā tūāhuatanga, ki ngā wheako rānei o mua, o nāianei hoki
- whakawhiti whakaaro kia mārama tonu ahakoa ngā hapa.
Ka kōrerorero, i runga i te māia, ki te tuku, ki te urupare hoki i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro, mā te:
- whakamahi i ngā rautaki kōrerorero hei tautoko i te kōrero
- whakamahi i te huhua o te reo
- whakawhanake i ētahi āhuatanga o ngā pārongo, o ngā ariā me ngā whakaaro kua whakapuakina
- whakawhiti whakaaro kāore e nui ana te whakapōreareahia e te hapa.
Ka kōrerorero, i runga i te atamai, ki te tuku, ki te urupare hoki i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro, mā te:
- whakamahi i ngā rautaki kōrerorero hei whakaniko i te kōrero
- whakamahi i ngā āhuatanga whānui o te reo, kia angitu
- whakawhiti whakaaro kāore e whakapōreareahia ana e te hapa.
Kōrero Āpiti 2
Ko te reo, ko ngā kupu, ko ngā kīanga me ngā whakatakotoranga o te reo e āhei ai te whakapuaki i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro e hāngai ana ki te horopaki kōrerorero kua kōwhiria.
Ko te whakamahi i te huhua o te reo, ko te whakaatu i ngā āhuatanga maha o te reo.
Hei tauira:
- ko te whānui o ngā kupu
- ko ngā whakatakotoranga rerekē
- ko ngā āheinga reo rerekē e hāngai ana ki te horopaki (hei tauira, ko te reo tūhau, ko te whakamārama ngāwari, ko te whakaraupapa kōrero, ko ngā tohutohu, ko te whakahoki kōrero, ko te whakaae, ko te whakahē atu rānei).
Ko te whakamahi i te huhua o te reo, kia angitu, ko te auau noa o te whakatauira i te kounga o te reo e hāngai ana ki te taumata me te horopaki kua kōwhiria.
Hei tauira:
- ko te tika o te reo mō te nuinga o ngā mahi
- ko te huhua o ngā kupu me ngā kīwaha kua āta kōwhiria e pārekareka ake ai te kōrero
- ko te āta whiriwhiri i ngā whakatakotoranga o te reo.
Kōrero Āpiti 3
Ka whakamahia ngā rautaki kōrerorero, ki te hāpai, ki te tautoko rānei i ngā kōrerorero, ā, e hāngai ana ki te horopaki.
Hei tauira:
- ko te tuku me te whakautu i ngā pātai
- ko te urupare ki te kaikōrero hei whakaatu i te māramatanga
- ko te whakatika i a koe anō
- ko te whai mahukitanga.
Ko ngā rautaki kōrerorero hei whakaniko i te kōrero, ko ngā rautaki e kounga ake ai te whakawhitinga kōrero, ā, me eke ki tētahi taumata o te reo e tutuki ai tēnei āhuatanga.
Hei tauira:
- ko te whāngai kupu ki tētahi atu
- ko te kuhu me te whakawhānui i tētahi wāhanga o ngā kōrero a tō hoa
- ko te whakaatu i te pīngore ki te tahuri i tētahi whakaaro ki tētahi
- ko te matapae me te urupare ki ngā tohu uru kōrero.
Kōrero Āpiti 4
Ko ngā hapa, koia ko ngā pakewa e whai pānga ana ki te whakawhitinga pai o te kōrero, ki te mārama rānei o te kōrero. Hei tauira, ko:
- te whakahua, te tangi rānei
- te kōwhiringa o ngā kupu
- ngā whakatakotoranga
Kōrero Āpiti Whānui
I tōna tikanga he aromatawai tēnei paerewa paetae hei whakamātau i ngā ākonga e ako tonu nei i te reo Māori. Ko te taumata e whakaahuatia ana he mea whakarite mā te hunga kātahi anō ka kuhu ki te ako ōkawa nei i te reo i te Tau 9 me te Tau 10 o te kura tuarua.
I ahu mai tēnei paerewa paetae i The New Zealand Curriculum (NZC), Te Pou Taki Kōrero, Te Tāhuhu o te Mātauranga, 2007, me ngā whāinga i te Taumata 6 o Te Aho Arataki Marau mō te Ako i Te Reo Māori - Kura Auraki.
Tikanga Aromatawai
Kāore e whakaaetia ana kia tukuna anō ngā taunakitanga mō tēnei Paerewa Paetae ki 92093 (1.2) Te Whakapuaki whakaaro e pā ana ki tētahi horopaki e ora nei te reo
Ka kohia ngā taunakitanga mō tēnei Paerewa Paetae i te kōrerorero. Me kōrero ngā ākonga mō ō rātou horopaki (ngā kaupapa me ngā wheako e hāngai ana rānei), ā, me pērā te nui o te whakamahinga o te reo e tutuki ai ngā hiahia o tēnei Paerewa. Me tūturu ngā mahi kōrerorero i taua wā tonu, ā, me whakaatu e āhei ana te ākonga te kōrero i te reo Māori, me te urupare i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro.
E āhei ana ngā ākonga te mahi takirua, te mahi ā-rōpū rānei. Mēnā e mahi ā-rōpū ana ngā ākonga, he mea nui kia whai wāhi ia ākonga ki ngā kōrerorero e tutuki ai ngā hiahia o tēnei Paerewa. E āhei ana ngā kaiaromatawai te āwhina i ngā ākonga ki te whiriwhiri i te/ngā hoa kōrero e tika ana.
Mō ia kōrerorero ka tukuna mai hei taunakitanga me:
- kotahi anake te ataata kua rekoatahia kāore he panonitanga (kāore i kotikotia)
- ngāwari te rongo, me mārama hoki te kite me te tautohu i ia ākonga.
E āhei ana ngā kaiaromatawai te:
- hoatu whakaahua, taputapu rānei ki ngā ākonga hei akiaki i te kōrerorero, mēnā kāore he tuhinga reo Māori o runga.
E āhei ana ngā ākonga te:
- toro atu ki ngā taputapu kua tukuna e te kaiaromatawai.
Kāore e āhei ana ngā ākonga te:
- haratau i ngā kōrero ōrite me t/ōna hoa kōrero i mua i te aromatawai
- ako ā-kākā, te tuhi i tētahi whakaari rānei
- whiwhi i ngā akoranga tīrewa, i ngā tohutohu, i ngā whakaakoranga, i ētahi atu momo kōrero āwhina rānei i te wā o te aromatawai
- whakamahi i ngā pitopito kōrero mō te reo Māori, i ngā rauemi ako i te reo, i ngā papakupu rānei i te wā o te aromatawai.
Te wewete i ngā paerewa
Te whāinga o te paerewa
Ko tā te Paerewa Paetae nei he aromatawai i ngā pūkenga o te ākonga ki te whakawhitiwhiti kōrero i te reo Māori, ki te urupare hoki ki ngā pārongo, ki ngā huatau, me ngā whakaaro, ki ētahi atu. Ka takirua, ka takitini rānei, te whakawhitiwhiti kōrero a ngā ākonga i te reo Māori.
I ngā ākonga e whakarite ana, e whai wāhi atu ana ki tēnei paerewa paetae, ka whanake tō rātou māia, ka mārama rātou ki ngā tohu whakawhiti kōrero, ā, ka pakari ake ō rātou pūkenga ki te kōrerorero i te reo Māori.
Ka ahu mai tēnei paerewa paetae i ngā Akoranga Tāpua e whai nei:
- tūhura i te reo Māori e rite tonu nei te whakamahia ki te whakapuaki i ngā kōrero whaiaro, i ngā huatau me ngā whakaaro i ngā horopaki o ia rā
- whakawhanake i ngā pūkenga kōrero me ngā rautaki hei whakaatu, hei whakawhitiwhiti hoki i ngā pārongo māmā, i ngā huatau, me ngā whakaaro i ngā pūāhua whānui e taea ana te matapae
- tūhura i te pānga me te mahi tahi o te reo me te ahurea ki te whakawhitiwhiti kōrero
- hono ki ētahi kei waho o te akomanga ki te tūhura, ki te ako hoki mai i te hapori me ngā tauira o te angitu Māori
- whai wāhi atu ki te whakaharatau me te whakamātau whānui, i runga i te pārekareka, i te reo ā-waha, i te reo ā-tuhi, i te reo ā-tā hoki i te reo Māori
- whai wāhi atu ki ngā uara matua o te ahurea Māori me ngā mātāpono e noho tangata whenua ana i te reo
- mōhio ki tā rātou whai wāhi ki te whakarauora i te reo hei painga mō te katoa.
Te whakatau tika
Ka whakaaturia e tēnei paerewa paetae ngā pūkenga o ngā ākonga ki te whakawhitiwhiti kōrero i ngā horopaki motuhenga, kāore anō hoki kia whakaharatautia, kia tuhia rānei ngā kōrero, mā te whakamahi i ngā kupu, i ngā rerenga hoki e tika ana. I ngā taumata teitei ake o te paetae, ka kaha ake te whakaatu a ngā ākonga i te pīngore o tā rātou whakamahi i ngā rautaki kōrerorero hei whakarākei i te kōrero, me te whai wāhi atu ki ētahi atu.
Te whakaemi taunakitanga
Ka whakaemihia ngā taunakitanga mō tēnei paerewa paetae i ngā whakawhitinga kōrero. Me kōrero ngā ākonga e pā ana ki tētahi horopaki (tētahi taiopenga, wheako rānei), ā, me rawaka ngā āhuatanga o te reo e tutuki ai ngā herenga o tēnei paerewa.
Hei wāhanga ki te hōtaka whakaako me te ako, me whakarite huarahi ngā pouako e āhei ai ngā ākonga ki te whakaharatau i te whakawhitiwhiti kōrero i te reo Māori ā-waha me ō rātou hoa, e tūhuratia whānuitia ai te reo me ngā rautaki whakakōrero kua tukuna ki a rātou.
Me kaua ngā ākonga e whakaharatau i te tūmahi tonu nei me t/ō rātou hoa i mua i te aromatawai. Nō reira, me kaua rātou e āta whakarite, e whakawhiwhia rānei ki te raupapatanga tika o ngā pātai, ki te āhua rānei o te whai wāhi atu o tō rātou hoa i te kōrerorero. Kāore e tutuki i te ako ā-tūī, i te whakaari rānei, ngā herenga o tēnei paerewa paetae. Heoi, ka āhei ngā ākonga ki te whakaharatau i te momo reo e tutuki pai ai tētahi ngohe.
Me whai ngā kaiwhakawā i ngā Tikanga Aromatawai mō te whakaemi taunakitanga.
Ētahi horopaki e āhei ana
Ko ngā horopaki mō tēnei paerewa paetae ko ngā taiopenga, ko ngā wheako rānei e taunga ana, e hāngai hoki ana ki te ākonga.
Anei ētahi tauira:
- te whakahaere mahi, taioepenga rānei
- te whai māramatanga e pā ana ki ētahi atu me te hāpai i ngā hononga
- te kōrero i ō wheako whaiaro me ngā kaupapa pai ki a koe.
Ngā paearu o Te Reo Matatini me te Mātau Pāngarau
Kua whakaaetia tēnei paerewa paetae mō Te Reo Matatini i te tau 2024 me te tau 2025.
Ngā kōrero katoa mō ngā pae ngātahi mō te tau 2024, me te tau 2025: Standards approved for NCEA co-requisite for 2024 and 2025.
Te whāinga o te paerewa
Ko tā te Paerewa Paetae nei he aromatawai i ngā pūkenga o te ākonga ki te whakawhitiwhiti kōrero i te reo Māori, ki te urupare hoki ki ngā pārongo, ki ngā huatau, me ngā whakaaro, ki ētahi atu. Ka takirua, ka takitini rānei, te whakawhitiwhiti kōrero a ngā ākonga i te reo Māori.
I ngā ākonga e whakarite ana, e whai wāhi atu ana ki tēnei paerewa paetae, ka whanake tō rātou māia, ka mārama rātou ki ngā tohu whakawhiti kōrero, ā, ka pakari ake ō rātou pūkenga ki te kōrerorero i te reo Māori.
Ka ahu mai tēnei paerewa paetae i ngā Akoranga Tāpua e whai nei:
- tūhura i te reo Māori e rite tonu nei te whakamahia ki te whakapuaki i ngā kōrero whaiaro, i ngā huatau me ngā whakaaro i ngā horopaki o ia rā
- whakawhanake i ngā pūkenga kōrero me ngā rautaki hei whakaatu, hei whakawhitiwhiti hoki i ngā pārongo māmā, i ngā huatau, me ngā whakaaro i ngā pūāhua whānui e taea ana te matapae
- tūhura i te pānga me te mahi tahi o te reo me te ahurea ki te whakawhitiwhiti kōrero
- hono ki ētahi kei waho o te akomanga ki te tūhura, ki te ako hoki mai i te hapori me ngā tauira o te angitu Māori
- whai wāhi atu ki te whakaharatau me te whakamātau whānui, i runga i te pārekareka, i te reo ā-waha, i te reo ā-tuhi, i te reo ā-tā hoki i te reo Māori
- whai wāhi atu ki ngā uara matua o te ahurea Māori me ngā mātāpono e noho tangata whenua ana i te reo
- mōhio ki tā rātou whai wāhi ki te whakarauora i te reo hei painga mō te katoa.
Te whakatau tika
Ka whakaaturia e tēnei paerewa paetae ngā pūkenga o ngā ākonga ki te whakawhitiwhiti kōrero i ngā horopaki motuhenga, kāore anō hoki kia whakaharatautia, kia tuhia rānei ngā kōrero, mā te whakamahi i ngā kupu, i ngā rerenga hoki e tika ana. I ngā taumata teitei ake o te paetae, ka kaha ake te whakaatu a ngā ākonga i te pīngore o tā rātou whakamahi i ngā rautaki kōrerorero hei whakarākei i te kōrero, me te whai wāhi atu ki ētahi atu.
Te whakaemi taunakitanga
Ka whakaemihia ngā taunakitanga mō tēnei paerewa paetae i ngā whakawhitinga kōrero. Me kōrero ngā ākonga e pā ana ki tētahi horopaki (tētahi taiopenga, wheako rānei), ā, me rawaka ngā āhuatanga o te reo e tutuki ai ngā herenga o tēnei paerewa.
Hei wāhanga ki te hōtaka whakaako me te ako, me whakarite huarahi ngā pouako e āhei ai ngā ākonga ki te whakaharatau i te whakawhitiwhiti kōrero i te reo Māori ā-waha me ō rātou hoa, e tūhuratia whānuitia ai te reo me ngā rautaki whakakōrero kua tukuna ki a rātou.
Me kaua ngā ākonga e whakaharatau i te tūmahi tonu nei me t/ō rātou hoa i mua i te aromatawai. Nō reira, me kaua rātou e āta whakarite, e whakawhiwhia rānei ki te raupapatanga tika o ngā pātai, ki te āhua rānei o te whai wāhi atu o tō rātou hoa i te kōrerorero. Kāore e tutuki i te ako ā-tūī, i te whakaari rānei, ngā herenga o tēnei paerewa paetae. Heoi, ka āhei ngā ākonga ki te whakaharatau i te momo reo e tutuki pai ai tētahi ngohe.
Me whai ngā kaiwhakawā i ngā Tikanga Aromatawai mō te whakaemi taunakitanga.
Ētahi horopaki e āhei ana
Ko ngā horopaki mō tēnei paerewa paetae ko ngā taiopenga, ko ngā wheako rānei e taunga ana, e hāngai hoki ana ki te ākonga.
Anei ētahi tauira:
- te whakahaere mahi, taioepenga rānei
- te whai māramatanga e pā ana ki ētahi atu me te hāpai i ngā hononga
- te kōrero i ō wheako whaiaro me ngā kaupapa pai ki a koe.
Ngā paearu o Te Reo Matatini me te Mātau Pāngarau
Kua whakaaetia tēnei paerewa paetae mō Te Reo Matatini i te tau 2024 me te tau 2025.
Ngā kōrero katoa mō ngā pae ngātahi mō te tau 2024, me te tau 2025: Standards approved for NCEA co-requisite for 2024 and 2025.